Op 10 april 2023 ondertekende de Amerikaanse president Joe Biden een wetsvoorstel dat officieel een einde maakte aan de COVID-19 "nationale noodsituatie" in de Verenigde Staten. Een maand later vormt COVID-19 geen "noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid van internationale zorg" meer. In september 2022 zei Biden dat de "COVID-19-pandemie voorbij is", en die maand waren er meer dan 10.000 COVID-19-gerelateerde sterfgevallen in de Verenigde Staten. Natuurlijk zijn de Verenigde Staten niet de enigen die dergelijke uitspraken doen. Sommige Europese landen kondigden in 2022 een einde aan de COVID-19-pandemie af, heffen beperkingen op en beheersen COVID-19 als griep. Welke lessen kunnen we trekken uit dergelijke uitspraken in de geschiedenis?
Drie eeuwen geleden verordende koning Lodewijk XV van Frankrijk dat de pestepidemie die in Zuid-Frankrijk woedde, voorbij was (zie foto). Eeuwenlang heeft de pest wereldwijd een duizelingwekkend aantal mensenlevens geëist. Tussen 1720 en 1722 stierf meer dan de helft van de bevolking van Marseille. Het belangrijkste doel van het decreet was om handelaren in staat te stellen hun zakelijke activiteiten te hervatten, en de regering nodigde mensen uit om vreugdevuren voor hun huizen te ontsteken om het einde van de pest "openlijk te vieren". Het decreet zat vol ceremonie en symboliek en zette de standaard voor latere verklaringen en vieringen van het einde van de uitbraak. Het werpt ook een scherp licht op de economische logica achter dergelijke aankondigingen.
Proclamatie waarin een vreugdevuur in Parijs wordt aangekondigd om het einde van de pest in de Provence te vieren, 1723.
Maar maakte het decreet echt een einde aan de pest? Natuurlijk niet. Aan het einde van de 19e eeuw kwamen er nog steeds pestpandemieën voor, waarbij Alexandre Yersin in 1894 in Hongkong de ziekteverwekker Yersinia pestis ontdekte. Hoewel sommige wetenschappers geloven dat de pest in de jaren 40 verdween, is hij verre van een historisch overblijfsel. De pest infecteert mensen in een endemische zoönotische vorm in plattelandsgebieden in het westen van de Verenigde Staten en komt vaker voor in Afrika en Azië.
We kunnen dus niet anders dan ons afvragen: zal de pandemie ooit eindigen? Zo ja, wanneer? De Wereldgezondheidsorganisatie beschouwt een uitbraak als voorbij als er gedurende twee keer de maximale incubatietijd van het virus geen bevestigde of vermoedelijke gevallen zijn gemeld. Met deze definitie verklaarde Oeganda op 11 januari 2023 het einde van de meest recente ebola-uitbraak in het land. Omdat een pandemie (een term afgeleid van de Griekse woorden pan ["alle"] en demos ["mensen"]) echter een epidemiologische en sociaal-politieke gebeurtenis is die zich op wereldwijde schaal voordoet, hangt het einde van een pandemie, net als het begin ervan, niet alleen af van epidemiologische criteria, maar ook van sociale, politieke, economische en ethische factoren. Gezien de uitdagingen waarmee men wordt geconfronteerd bij het elimineren van het pandemische virus (waaronder structurele gezondheidsverschillen, wereldwijde spanningen die de internationale samenwerking beïnvloeden, bevolkingsmobiliteit, antivirale resistentie en ecologische schade die het gedrag van wilde dieren kan veranderen), kiezen samenlevingen vaak voor een strategie met lagere sociale, politieke en economische kosten. Deze strategie houdt in dat bepaalde sterfgevallen als onvermijdelijk worden beschouwd voor bepaalde groepen mensen met slechte sociaaleconomische omstandigheden of onderliggende gezondheidsproblemen.
De pandemie eindigt dus wanneer de samenleving een pragmatische benadering kiest van de sociaal-politieke en economische kosten van volksgezondheidsmaatregelen – kortom, wanneer de samenleving de bijbehorende sterfte- en ziektecijfers normaliseert. Deze processen dragen ook bij aan wat bekend staat als de 'endemische' vorm van de ziekte ('endemisch' komt van het Griekse en ["binnen"] en demos), een proces waarbij een bepaald aantal infecties wordt getolereerd. Endemische ziekten veroorzaken meestal incidentele uitbraken van ziekten in de gemeenschap, maar leiden niet tot overbelasting van spoedeisende hulpafdelingen.
De griep is een voorbeeld. De H1N1-grieppandemie van 1918, vaak de "Spaanse griep" genoemd, kostte wereldwijd 50 tot 100 miljoen mensen het leven, waaronder naar schatting 675.000 in de Verenigde Staten. Maar de H1N1-griepstam is niet verdwenen, maar blijft in mildere varianten circuleren. De Centers for Disease Control and Prevention (CDC) schat dat er de afgelopen tien jaar gemiddeld 35.000 mensen in de Verenigde Staten jaarlijks aan de griep zijn overleden. De maatschappij heeft de ziekte (nu een seizoensgebonden ziekte) niet alleen "endemisch" gemaakt, maar normaliseert ook de jaarlijkse sterfte- en ziektecijfers. De maatschappij maakt er ook een routine van, wat betekent dat het aantal sterfgevallen dat de maatschappij kan verdragen of waarop ze kan reageren een consensus is geworden en is ingebouwd in sociaal, cultureel en gezondheidsgedrag, evenals in verwachtingen, kosten en institutionele infrastructuur.
Een ander voorbeeld is tuberculose. Hoewel een van de gezondheidsdoelen in de Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de VN is om tuberculose tegen 2030 uit te bannen, valt nog te bezien hoe dit zal worden bereikt als absolute armoede en ernstige ongelijkheid aanhouden. Tuberculose is een endemische "stille moordenaar" in veel lage- en middeninkomenslanden, veroorzaakt door een gebrek aan essentiële medicijnen, ontoereikende medische voorzieningen, ondervoeding en overbevolkte woningen. Tijdens de COVID-19-pandemie steeg het sterftecijfer door tuberculose voor het eerst in meer dan tien jaar.
Cholera is ook endemisch geworden. In 1851 brachten de gezondheidseffecten van cholera en de verstoring ervan voor de internationale handel vertegenwoordigers van de imperialistische mogendheden ertoe de eerste Internationale Sanitaire Conferentie in Parijs bijeen te roepen om te bespreken hoe de ziekte te bestrijden. Zij stelden de eerste wereldwijde gezondheidsvoorschriften op. Maar hoewel de ziekteverwekker die cholera veroorzaakt is geïdentificeerd en relatief eenvoudige behandelingen (waaronder rehydratatie en antibiotica) beschikbaar zijn, is de gezondheidsbedreiging door cholera nooit echt geëlimineerd. Wereldwijd zijn er jaarlijks 1,3 tot 4 miljoen choleragevallen en 21.000 tot 143.000 gerelateerde sterfgevallen. In 2017 stelde de Global Task Force on Cholera Control een stappenplan op om cholera tegen 2030 uit te roeien. Cholera-uitbraken zijn de afgelopen jaren echter sterk toegenomen in conflictgevoelige of verarmde gebieden over de hele wereld.
HIV/aids is misschien wel het meest treffende voorbeeld van de recente epidemie. In 2013, tijdens de speciale top van de Afrikaanse Unie in Abuja, Nigeria, beloofden de lidstaten stappen te zetten om hiv/aids, malaria en tuberculose tegen 2030 uit te bannen. In 2019 kondigde het ministerie van Volksgezondheid en Sociale Zaken eveneens een initiatief aan om de hiv-epidemie in de Verenigde Staten tegen 2030 uit te bannen. Er zijn jaarlijks ongeveer 35.000 nieuwe hiv-infecties in de Verenigde Staten, grotendeels veroorzaakt door structurele ongelijkheden in diagnose, behandeling en preventie, terwijl er in 2022 wereldwijd 630.000 hiv-gerelateerde sterfgevallen zullen zijn.
Hoewel hiv/aids een wereldwijd probleem voor de volksgezondheid blijft, wordt het niet langer als een crisis in de volksgezondheid beschouwd. In plaats daarvan hebben de endemische en routinematige aard van hiv/aids en het succes van antiretrovirale therapie het getransformeerd tot een chronische ziekte waarvan de bestrijding om beperkte middelen moet concurreren met andere wereldwijde gezondheidsproblemen. Het gevoel van crisis, prioriteit en urgentie dat gepaard ging met de eerste ontdekking van hiv in 1983 is afgenomen. Dit sociale en politieke proces heeft de sterfte van duizenden mensen per jaar genormaliseerd.
Het uitroepen van het einde van een pandemie markeert dus het punt waarop de waarde van iemands leven een actuariële variabele wordt – met andere woorden, overheden besluiten dat de sociale, economische en politieke kosten van het redden van een leven opwegen tegen de voordelen. Het is belangrijk om op te merken dat endemische ziekten gepaard kunnen gaan met economische kansen. Er zijn marktoverwegingen op de lange termijn en potentiële economische voordelen verbonden aan het voorkomen, behandelen en beheersen van ziekten die ooit wereldwijde pandemieën waren. Zo was de wereldwijde markt voor hiv-medicijnen in 2021 ongeveer $ 30 miljard waard en zal deze naar verwachting in 2028 de $ 45 miljard overschrijden. In het geval van de COVID-19-pandemie zou "long COVID", nu gezien als een economische last, het volgende economische groeipunt voor de farmaceutische industrie kunnen zijn.
Deze historische precedenten maken duidelijk dat het einde van een pandemie niet wordt bepaald door een epidemiologische aankondiging of een politieke aankondiging, maar door de normalisering van de mortaliteit en morbiditeit door de routinisering en endemische aard van de ziekte, wat in het geval van de COVID-19-pandemie bekendstaat als "leven met het virus". Wat de pandemie beëindigde, was ook de vastberadenheid van de overheid dat de daarmee samenhangende volksgezondheidscrisis geen bedreiging meer vormde voor de economische productiviteit van de samenleving of de wereldeconomie. Het beëindigen van de COVID-19-noodsituatie is daarom een complex proces van het bepalen van krachtige politieke, economische, ethische en culturele krachten, en is noch het resultaat van een accurate inschatting van de epidemiologische realiteit, noch slechts een symbolisch gebaar.
Plaatsingstijd: 21-10-2023